رسانه‌ها در دنیای امروزی نقش ارزشمندی دارند. مهم نیست که واقعا اتفاق مهمی افتاده باشد یا نه؛ در هر صورت وقتی تلویزیون را روشن می‌کنید، گزارشی خبری یا چیزی شبیه به آن خواهید دید. رسانه‌ها و روانشناسی آنها بر نوع نگرش و رفتار ما تأثیر بسزایی دارند. اما می‌دانید روانشناسی رسانه چگونه بر ما تأثیر می‌گذارد؟ برای رسیدن به پاسخ این سؤال تا پایان این مطلب با ما همراه شوید.
روانشناسی رسانه چیست؟
در دنیای امروزی، مردم بیشتر وقت خود را صرف برخورد با رسانه‌ها و ارتباط با فناوری می‌کنند. در نتیجه علوم راجع به آن مثل روانشناسی رسانه به علومی مهم تبدیل شده‌اند. این علم میان‌رشته‌ای برخورد مردم با رسانه‌ها را بررسی می‌کند، آن هم در تمام جنبه‌های زندگی همچون آموزش و سرگرمی و مشارکت اجتماعی.
رشته‌های روانشناسی و ارتباطات بر روانشناسی رسانه تأثیری مستقیم دارند. با این وجود، سایر رشته‌ها مثل جامعه‌شناسی و مطالعات رسانه و انسان‌شناسی هم بر این علم بی‌تأثیر نیستند. کارن دیل، نویسنده کتاب «راهنمای روانشناسی رسانه آکسفورد»، این علم را چنین بیان می‌کند:
روانشناسی رسانه بررسی علمی رفتار، افکار و احساسات انسان در شرایط استفاده و تشکیل رسانه است.
تاریخچه روانشناسی رسانه
اساس چنین علمی اولین بار در کتاب هوگو مانستربرگ، روان‌شناس اجتماعی، مطرح شد. او در سال ۱۹۱۶ در کتاب خود به‌نام «فیلم: مطالعه‌ای روان‌شناختی»، نحوه واکنش مخاطب به فیلم‌های سینمایی را با رویکرد تجربی بررسی کرد.
در دهه ۱۹۵۰، زمانی که تلویزیون فراگیر شد، روان‌شناسان شروع به بررسی تأثیر رسانه بر کودکان کردند. با این وجود روانشناسی رسانه تا سال ۱۹۸۶ که انجمن روانشناسی آمریکا این رشته را پایه‌گذاری کرد، به رسمیت شناخته نشد. در سال ۲۰۰۳، برای اولین بار مقطع دکتری این رشته در دانشگاه فیلدینگ افتتاح شد. در همان سال، دیوید گیلز نتایج اولین پژوهش درباره این رشته را در کتاب «روانشناسی رسانه» منتشر کرد.
از آن زمان تا این ساعت، در سراسر جهان چندین مجله علمی مختص این رشته چاپ می‌شوند. کتاب‌هایی هم در این وضعیت منتشر شده‌اند. این رشته در دانشگاه‌های معتبر جهان مثل دانشگاه استنفورد و کرنل تدریس می‌گردد.
نظریه‌های روانشناسی رسانه
در نظریه‌های روانشناسی رسانه، ادراک و شناخت انسان در ارتباط با محیط اطرافش و ضمناً تجربه‌های او بررسی می‌شوند. این نظریه‌ها که از یافته‌های علوم اعصاب‌شناختی و روانشناسی بهره می‌برند و جنبه‌های گوناگون نشانه‌شناسی و معگمنامی را با شناخت اجتماعی و عصب‌شناسی ترکیب می‌کنند، عبارت‌اند از:
- اشتیاق عاطفی (ADT): تمرکز این نظریه بر احساسات و واکنش افراد به شخصیت‌های معروف است و ضمناً نقشی که رسانه در مثبت یا منفی کردن این واکنش دارد.
- شبیه‌سازی (ST): برحسب این نظریه، مخاطب توسط معلومات و خاطرات خود، اطلاعات رسانه را آن‌طور که می‌فهمد شبیه‌سازی می‌کند.
- نقش‌آفرینی: این نظریه یکی از اصول معنی لذت رسانه‌ای یا لذت از رسانه است. نظریه نقش‌آفرینی درباره طرز استفاده فرد از رسانه برای رضایت خود و نحوه تغییر زندگی مردم توسط رسانه بحث می‌کند.
حوزه‌های روانشناسی رسانه
۱. تأثیر رسانه‌ها
در این حوزه، به چنین سؤالاتی پاسخ داده می‌گردد.
- آیا نمایش تصاویر خشونت‌آمیز در رسانه‌ها به افزایش پرخاشگری در جامعه منجر می‌گردد.
- چگونه تصاویر راجع به نقش‌‌های جنسیتی بر درک کودکان از معنی زن یا مرد اثر می‌گذارند؟
- چگونه می‌توان با تولید محتوای رسانه‌ای مخاطبان را به امور خیریه تشویق کرد؟
۲. یادگیری آنلاین
در این حوزه، چنین مواردی بررسی می‌شوند:
- مؤثرترین روش‌های تغییر آموزش حضوری به منظور انتقال مباحث درسی به فراگیران آنلاین از گروه‌های سنی گوناگون؛
- راه‌های مؤثر تشکیل بسترهای آنلاینی که علت حفظ تمرکز و یادگیری بهتر فراگیران می‌شوند.
۳. تأثیر شبکه‌های اجتماعی
مسائلی همچون تأثیرات شبکه‌های اجتماعی بر افکار مردم و روابط بین‌فردی آنها و راه‌های کاهش بدرفتاری‌های مجازی در این حوزه بررسی می‌شوند.
۴. مشغولشدن احساسات مخاطبان
۳ سؤالی که در این حوزه به آنها پاسخ داده می‌گردد. عبارت‌اند از:
- چرا افراد با تماشای فیلم و سریال‌ها یا شنیدن پادکست‌ها می‌خندند یا گریه می‌کنند؟
- داستان‌هایی که در ژانرهای گوناگون منتشر می‌شوند، چگونه بر احساسی که افراد به خود دارند اثر می‌گذارند؟
- طرفداران فرهنگ عامه چرا و چگونه گروه‌های حمایتی خود را شکل می‌دهند؟
کاربرد روانشناسی رسانه
روانشناسی رسانه برخلاف دیگر شاخه‌های روانشناسی که مسیر حرفه‌ای مشخصی دارند، تاکنون در مراحل اولیه پیدایش است. با توجه به رشد سریع فناوری و تاثیرگذاری آن بر روابط بین‌فردی، نیاز به وجود متخصصان روانشناسی رسانه روزبه‌روز افزایش می‌یابد.
با این وجود، انجام تحقیقات علمی تنها راه برای دوست‌داران به روانشناسی رسانه نیست. در دنیای گسترده فناوریهای رسانه‌ای، این شاخه از روانشناسی در صنایع گوناگون کاربرد دارد. مثلا در طراحی سايت‌ها، روانشناسی رسانه به استفاده اثربخش از سایت و توسعه رابطه کاربری کمک می‌کند. ضمناً روان‌شناسان رسانه می‌توانند در طراحی و اجرای برنامه‌های مهم راجع به افزایش سواد رسانه‌ای دانش‌آموزان پایه نخستیی به نظام آموزشی کمک قابل توجه‌ای کنند.
اثرات رسانه از دیدگاه روانشناسی رسانه
۱. تأثیرات مثبت رسانه‌ها
- مردم به‌علت برخورد با رسانه‌هایی مثل بازی‌های رایانه‌ای باهوش‌تر شده‌اند؛
- پیوند میان یادگیری و رسانه در حال پیشرفت است و هر روز ابزارهای جدیدتری برای یادگیری پیدا می‌کنیم؛
- رسانه به مردم این امکان را می‌دهد که مسائل مهم را آسان‌تر درک کنند؛
- رسانه‌ها ارتباطات میان مردمی با فرهنگ‌های گوناگون را توسعه می‌بخشند؛
- با کمک بازی‌های برخوردی و دیگر ابزارها موقعیت پیشرفت در شرایط‌های علمی برای دختران فراهم شده است.
۲. تأثیرات منفی رسانه‌ها
- به‌علت کثرت مطالب و سرعت بالای انتشار آنها در رسانه‌ها، بازه زمانی توجه مردم به مسائل گوناگون کمتر شده است. مثلا مردم گاهی به اخباری که می‌شنوند واکنش بیان می‌کنند و این واکنش شاید تا چند روز ادامه یابد. با این وجود، پس از مدتی این اخبار به فراموشی سپرده می‌شوند. برحسب تحقیقات، تعداد افراد مبتلا به اختلال کم‌توجهی (ADD)، مخصوصا با فزونی تحریکات رسانه‌ای در عصر حاضر، رو به افزایش است.
- امروزه آمار ارتکاب جرایمی مثل سرقت هویت که با کمک رسانه‌ها تسهیل می‌شوند، بیشتر شده است.
- مقدار خشونت موجود در رسانه‌ها سبب شده می‌باشد که مردم به خشونت بی‌تفاوت شوند. ضمناً رسانه‌ها می‌توانند ارتکاب جرائم جنسی گوناگون را تسهیل کنند. رسانه‌ها موجب می‌شوند خشونت توسط یادگیری مشاهده‌ای به بیماری واگیرداری تبدیل شود که در اجتماع پذیرفته شده است.
- به‌علت زمان زیادی که صرف فعالیت در رسانه‌هایی مثل شبکه‌های اجتماعی می‌گردد. مدت زمان خواب افراد کمتر شده است.
- اختلال اعتیاد به اینترنت از دیگر تأثیرات منفی رسانه‌هاست.
چرا به روانشناسی رسانه نیاز داریم؟
۱. مناسبی با فناوریهای جدید رسانه‌ای
همان‌طور که گفتیم، رسانه‌ها بر زندگی ما تأثیرات منفی و مثبت بسیاری دارند. علم روانشناسی رسانه به ما کمک می‌کند که این اثرات را متوجه شویم. اگر خوب توجه کنید، آگاه می‌شوید که ما انسان‌ها به‌سرعت به فناوری واکنش نشان می‌دهیم و با آن مناسب می‌شویم. با این وجود، قضیه همیشه اینگونه پیش نمی‌رود. گاهی نمی‌توانیم خود را به‌مناسبی با فناوریهای جدید رسانه‌ای مناسب کنیم. اینجمی‌باشد که روانشناسی رسانه وارد عمل می‌گردد. این علم به ما کمک می‌کند تا خود را با فناوری انطباق دهیم.
۲. کمک به اصحاب رسانه
این علم جدید به صاحبان رسانه کمک می‌کند که تیترهای گوناگون را با زیرکی طراحی کنند و مطالب تأثیرگذار بنویسند. ضمناً روانشناسی رسانه سبب می‌گردد.روزنامه‌نگاران و نویسندگان مطبوعات وظیفه آنچه را گفته‌اند بپذیرند.
۳. جواب سؤالات راجع به رسانه
روانشناسی رسانه برای فهم اینکه رسانه‌ها چگونه بر ما اثر می‌گذارند، مفید است. گزارش‌های خبری چگونه بر مردم اثر می‌گذارند؟ تغییرات جزئی در نقل اخبار از سایتی خبری چگونه طرز فکر ما را تغییر می‌دهد؟ علم روانشناسی رسانه‌ای به این سؤالات پاسخ می‌دهد.
۴. درک علت واکنش‌های گوناگون مخاطبان
واقعیت این می‌باشد که تجربه افراد در برخورد با رسانه با یکدیگر تفاوت دارد. زمانی که یک گزارش خبری منتشر می‌گردد. هرکس به آن واکنش گوناگونی نشان می‌دهد. علت این مسئله در علم روانشناسی رسانه‌ای بررسی می‌گردد.
۵. آسان‌ترشدن زندگی
روانشناسی رسانه در شرایط بد به مردم کمک می‌کند. این علم به آنها می‌فهماند که اوضاع آن‌قدرها هم بد نیست و آسمان به زمین نیامده است. در اصل مردم با این علم می‌توانند هیجانات کاذب خبری را درک کنند و به تأثیر رسانه‌ها بر ذهن آگاه شوند. در این صورت، زندگی ساده‌تر می‌گردد.و می‌توانیم در بدترین شرایط هم همه‌چیز را به نفع خودمان تمام کنیم.
۶. روبرو شدن با ترس از تغییر
بخش مهمی از علم روانشناسی رسانه به روبرو شدن با ترس از تغییر اختصاص دارد. اغلب ما در برابر فناوری پنهان در ابزارهای مدرن رسانه‌ای مقاومت می‌کنیم و گاهی ابزارهای فناورانه رسانه‌ای را به‌عنوان بخش جدیدی از زندگی نمی‌پذیریم و از تغییر سبک زندگی خود می‌ترسیم. علم روانشناسی رسانه‌ای به ما کمک می‌کند تا با این ترس مقابله کنیم.
آینده روانشناسی رسانه
با اینکه بیشتر مطالعات اولیه روانشناسی رسانه بر تأثیرات منفی رسانه‌ها متمرکز بودند، نمی‌توانیم بگوییم که رسانه‌ها و فناوری کاملا خوب یا کاملا بدند. مهم نحوه استفاده افراد از این ابزار است. به‌علت افزایش حضور رسانه در بخش‌های گوناگون در سال‌های آینده، مردم باید بیاموزند به نحوی از آن استفاده کنند که پیامدهای مثبت آن بیشتر و پیامدهای منفی آن کمتر شود. روان‌شناسان رسانه وظیفه بسزایی در این وضعیت ایفا می‌کنند و همان‌طور که باید به افزایش پیامدهای مثبت در این وضعیت توجه کنند، نباید از آگاه‌کردن مردم به پیامدهای منفی آن غافل شوند.
