پزشکی هسته ای ترکیبی از رشته‌های شیمی، فیزیک، ریاضی، فناوری کامپیوتری و علم پزشکی است. رشته پزشکی هسته ای روش‌ها و روش‌های جدیدی برای تشخیص و درمان بیماری‌ها ابداع کرده می‌باشد که پزشکان و متخصصان را قادر می‌سازد با کمترین آسیب و عوارض، فعالیت‌های داخلی بدن بیمار را در حد جزئیات مولکولی مشاهده کنند. به این روش، توجه و صحت تشخیص و ضمناً برنامه‌ریزی برای درمان بیمار خیلیکارآمدتر می‌گردد. اگر پزشک شما برای تشخیص بهتر روشی از پزشکی هسته ای را پیشنهاد کرده است یا تنها درباره رشته پزشکی هسته ای کنجکاوید، بد نیست در ادامه این مطلب ما را همراهی کنید.
پزشکی هسته ای چیست؟
پزشکی هسته ای به تکنولوژی استفاده از رادیوداروها (radiopharmaceutical) و ردیاب‌های رادیواکتیو (radiotracer) برای مشاهده کارکرد درونی بدن انسان گفته می‌گردد. رادیوداروها و ردیاب‌های رادیواکتیو (رادیوتریسرها) محصولاتی رادیواکتیوی هستند که به پزشکان و متخصصان کمک می‌کنند مشکل، بیماری یا اختلال داخلی بدن بیمار را کامل‌تر، آسان‌تر و سریع‌تر تشخیص دهند و ارزیابی کنند. علاوه بر این، این محصولات برای درمان بیماری‌ها هم کاربردهای زیادی دارند.
در روش‌های پزشکی هسته ای، مانند اسکن رادیواکتیو، مقادیر خیلیناچیزی از رادیوتریسرها توسط تزریق، بلع یا استنشاق گازی بی‌خطر وارد بدن بیمار می‌شوند و در ناحیه دلخواه تجمع می‌یابند. پس از‌آن متخصص توسط دستگاه‌های ویژه‌ای از ناحیه آسیب‌دیده بیمار تصویربرداری می‌کند. آزمایش‌های بر پایه پزشکی هسته‌ای برای تشخیص، ارزیابی و درمان بیماری‌های گوناگونی مفیدند همچون:
- سرطان؛
- بیماری قلبی؛
- بیماری‌های گوارشی؛
- اختلالات غدد درون‌ریز؛
- اختلالات عصبی.
از آنجا که اشعه ایکس از بافت نرم مانند ماهیچه‌ها و عروق خونی عبور می‌کند، تصویربرداری و مشاهده این نواحی بدون ماده‌ای که کنتراست تصویر را افزایش دهد، مشکل می‌گردد. مواد رادیواکتیو به‌عنوان ماده کنتراست‌زا (ماده حاجب) عمل می‌کنند و وضوح و توجه تصاویر را افزایش می‌دهند. بدین گونه، متخصص می‌تواند بیماری را در مراحل اولیه تشخیص بدهد، درمان را به سلول‌های مشخصی محدود کند و بر واکنش بدن بیمار به درمان نظارت بیشتری داشته باشد.
کاربردهای تکنولوژی پزشکی هسته ای
پزشکی هسته ای برای ارزیابی، تشخیص و درمان موارد زیادی به کار گرفته می‌گردد. تعدادی از کاربردهای پزشکی هسته ای تشخیص و ارزیابی مقدار واکنش به درمان بیماری‌های مهم‌اند، مثل:
- انواع سرطان؛
- ناهنکنونی‌های اندام‌های داخلی؛
- تنگی عروق و مکنونی؛
- بیماری‌های مادرزادی در نوزادان و کودکان؛
- التهاب‌ها و عفونت‌های داخلی؛
- ارزیابی عود مجدد انواع تومور.
ارزیابی و تشخیص مشکلات عفونی و التهابی در استخوان‌ها، مفاصل، اندام‌های داخلی مانند کیسه صفرا و تیروئید، غدد فوق‌کلیوی و اختلالات سلول‌های خونی هم دیگر کاربردهای تکنولوژی پزشکی هسته ای هستند.
نقش پزشکی هسته‌ای در تشخیص و ارزیابی درمان مشکلات قلبی، ریوی و مغزی
تکنولوژی پزشکی هسته ای می‌تواند با کمترین عوارض جانبی هنگام بررسی اعضای حیاتی بدن مانند قلب، ریه، مغز و کلیه جریان تشخیص و شروع درمان را خیلیسریع‌تر و آسان‌تر کند. مثلا برای عضوی حیاتی مانند قلب، دستگاه‌های ویژه پزشکی هسته ای می‌توانند چنین امکاناتی را فراهم کنند:
- ارزیابی کارکرد قلب و جریان خون؛
- بررسی بیماری عروق کرونر و مقدار تنگی عروق کرونر؛
- ارزیابی آسیب به قلب پس از حمله قلبی؛
- انتخاب بهترین گزینه درمان مثل جراحی بای‌پس قلب و آنژیوپلاستی؛
- ارزیابی نتایج روش‌های بازکردن عروق؛
- بررسی پس‌زدن پیوند قلب؛
- بررسی کارکرد قلب قبل و پس از شیمی‌درمانی.
اسکن ریه برای یافتن مشکلات تنفسی، تشخیص نیاز به پیوند ریه و واکنش بدن بیمار به پیوند تعدادی از مزایای پزشکی هسته‌ای برای عضو حیاتی دیگر بدن یعنی ریه‌ها هستند.
ضمناً رشته پزشکی هسته ای گام مهمی برای بررسی زودهنگام ناهنکنونی‌های مغزی در بیماران مبتلا به تشنج و آلزایمر، شناسایی مناطق آسیب‌دیده مغز، بررسی ناهنکنونی‌ها در در بیماران مشکوک به بیماری پارکینسون یا سایر اختلالات حرکتی و ضمناً تشخیص بهترین مکان برای بیوپسی (نمونه‌برداری) برداشته است.
اغلب این تشخیص‌ها توسط دو روش تصویربرداری پراستفاده بر پایه پزشکی هسته ای، یعنی تصویربرداری کامپیوتری با انتشار تک‌فوتون (Single Photon Emission Computed Tomography) یا به‌اختصار SPECT و تصویربرداری با انتشار پوزیترون (Positron Emission Tomography) یا به‌اختصار PET انجام می‌شوند. در ادامه، با کارکرد این روش‌ها بیشتر آشنا می‌شویم.
چگونه برای انجام روش‌های پزشکی هسته‌ای آماده شویم؟
اگر پزشکتان روشی مثل تصویربرداری هسته ای را به شما پیشنهاد کرده است، اصلا نیازی نیست دلواپس باشید. در این بخش، نکات لازم را برایتان شرح می‌دهیم.
- شاید از شما بخواهند لباس مخصوصی برای محافظت از تشعشعات رادیواکتیو بپوشید. در تعدادی موارد هم ممکن است بتوانید با لباس‌های ساده خود آزمایش تصویربرداری انجام دهید.
- در صورت بارداری یا شیردهی، حتما پزشک یا تکنسین را آگاه کنید.
- فهرستی از تمام داروهایی که مصرف می‌کنید به پزشک یا تکنسین بدهید. این داروها در بر گیرنده تمام ویتامین‌ها و مکمل‌های گیاهی هم می‌شوند.
- برای پزشک یا تکنسین تمام حساسیت‌ها، بیماری‌های اخیر یا هر مشکل پزشکی و سلامتی دیگر خودتان را توضیح دهید.
- تا حد امکان جواهرات، وسایل تزئینی و فلزی خود را به همراه نداشته باشید یا پیش از تصویربرداری آنها را دربیاورید. ممکن است این اشیا در جریان تصویربرداری اختلال تشکیل کنند.
- پزشک یا تکنسین به شما توضیح می‌دهد که چگونه باید برای معاینه آماده شوید.
- فراموش نکنید که می‌توانید از متخصص یا تکنسین تصویربرداری درباره هر مسئله‌ای که برایتان ابهام یا دلواپسی تشکیل می‌کند، سؤال بپرسید.
وسایل پزشکی هسته ای
تصویربرداری پزشکی هسته ای با دوربین‌های گاما، اسپکت (SPECT) و پت (PET) انجام می‌شوند که شبیه دستگاه سیتی (CT) یا ام‌آر‌آی (MRI) هستند. این دوربین‌ها هیچ تشعشعی از خود ساطع نمی‌کنند و فقط می‌توانند انرژی و اشعه گاما حاصل از مواد رادیواکتیو در بدن بیمار را شناسایی و به تصویر تبدیل کنند. برای تصویربرداری باید روی تخت ویژه‌ای میان دو دوربین گامای موازی دراز بکشید.
دوربین‌های گاما در قاب‌های مشخصی قرار دارند و به یک دروازه گِرد و دونات‌شکل متصل می‌شوند. هنگام تصویربرداری شاید دوربین‌ها اطراف بدن شما بچرخند تا جزئیات و وضوح بیشتری را در تصاویر سه‌بعدی ثبت کنند.
تصویربرداری و درمان در پزشکی هسته ای چگونه انجام می‌گردد.
برای انجام پروسههای پزشکی هسته ای مواد دارویی رادیواکتیو (رادیوتریسر) توسط تزریق، بلع یا استنشاق گاز وارد بدن می‌شوند.
- در آزمایش و تصویربرداری، رادیوتریسرها در اندامی خاص جمع یا به سلول‌های خاصی در بدن متصل می‌شوند. اشعه‌ها و انرژی ساطع‌شده از ناحیه دلخواه در دستگاه‌های تصویربرداری مثل دوربین‌های گاما تشخیص داده و ثبت می‌شوند. رادیوتریسرها مقدار متابولیسم و حرارت (گرمی یا سردی) نواحی ویژه‌ای از بدن را بیان می‌کنند. نواحی داغ محل تجمع رادیوتریسرند و نواحی سرد نشان‌دهنده غلظت و فعالیت کمتر رادیوتریسر. تصاویر سرانجام توسط رایانه ثبت و پردازش می‌شوند.
- در پروسه درمان رادیوتراپی (RIT) هم ماده مخصوص آنتی‌بادی مونوکلونال (monoclonal antibody) که برای درمان و مبارزه با سلول‌های سرطانی ساخته می‌شوند، با رادیوداروها جفت می‌شوند و پس از حرکت در بدن به‌سمت سلول‌های درمانی، کمک می‌کنند اشعه درمانی با دوز بالا مستقیما به ناحیه دلخواه مثل ناحیه استقرار تومور منتقل شود.
برای انجام آزمایش، تصویربرداری یا روش درمانی شاید پزشک از شما بخواهد در بیمارستان بستری شوید یا این کار را سرپایی انجام دهد. در ادامه به مواردی اشاره می‌کنیم که حین انجام پروسه شاید تجربه کنید. پیش از شروع، باید تأکید کنیم که روش‌های گوناگون بر پایه پزشکی هسته ای در کل بدون دردند و عوارض خاصی برایتان تشکیل نمی‌کنند.
مراحل انجام پروسههای پزشکی هسته‌ای
- نخست روی یک میز مخصوص دراز می‌کشید و پرستار یا تکنسین رادیودارو یا رادیوتریسر را به رگ دست شما تزریق می‌کند. ضمناً شاید از شما بخواهد کپسول یا مایعی را ببلعید یا گازی را استنشاق کنید. این مواد بیشتر وقت‌ها بی‌بو و بی‌طعم هستند و مشکلی برایتان تشکیل نمی‌کنند.
- به غیر از حس ورود سوزن به داخل رگ در موارد تزریق، درد خاصی را حس نمی‌کنید. ضمناً شاید حس کنید مایع سردی از رگ بازوی شما بالا می‌رود. در هر صورت، احتیاجی به دلواپسی نیست و مشکل خاصی برایتان تشکیل نمی‌گردد.
- شاید در تعدادی آزمایش‌ها احتیاج باشد پرستار یا تکنسین از سوند در مثانه شما استفاده کند که این مسئله شاید سبب ناراحتی موقتی شود.
- مدت‌زمان لازم برای تجمع رادیودارو یا رادیوتریسر در بدن به نوع پروسه بستگی دارد و شاید از چند ثانیه تا چند روز طول بکشد. پزشک یا تکنسین شرایط ویژه پروسه و مدت‌زمان آن را برایتان توضیح می‌دهد.
- در زمان تصویربرداری، دوربین ویژه‌ای شاید دور بدن شما بچرخد یا متخصصان از شما بخواهند موقعیت و وضعیت بدن خود را تغییر دهید.
- در طول پروسه، باید مدت کوتاهی بی‌حرکت بمانید.
- از آنجا که دوربین شاید برای ثبت تصاویر باکیفیت‌تر به شما خیلینزدیک شود، اگر ترس از فضای بسته دارید به پزشک یا تکنسین اطلاع دهید.
- اگر فرد آزمایش‌دهنده کودک خردسال شماست، شاید پزشک برای جلوگیری از حرکت کودک مقدار ناچیزی آرام‌بخش استفاده کند. در این صورت، پزشک یا تکنسین به شما اطلاع می‌دهد که آیا کودک شما می‌تواند در روز انجام آزمایش چیزی بخورد یا خیر.
تجربه بیمار پس از انجام آزمایش
- پس از آزمایش شاید از شما بخواهند مدتی منتظر بمانید تا در صورت نیاز، تصاویر بیشتری تهیه شوند.
- بیشتر وقت‌ها می‌توانید فعالیت‌های عادی و هر روز خود را پس از انجام آزمایش از سر بگیرید. مسلما شاید پزشک یا پرستار از شما بخواهد مدت بیشتری بستری بمانید. درهرحال، پزشک یا تکنسین دستورالعمل‌های لازم را به شما می‌دهد.
- بخش زیادی از مواد رادیواکتیو پس از چند ساعت توسط ادرار یا مدفوع از بدن خارج می‌شوند. ضمناً می‌توانید مقدار زیادی آب بنوشید تا مواد رادیواکتیو سریع‌تر از بدنتان دفع شوند.
- پس از جلسات درمان با مواد رادیواکتیو، شاید نیاز باشد نکاتی را رعایت کنید. این موارد توسط تکنسین یا پرستار به شما اطلاع داده می‌گردد.
- اگر در حال طی‌کردن پروسه درمان با رادیوداروها هستید، می‌توانید درباره عوارض جانبی داروی دلخواه از پزشک خود سؤال کنید. عوارض جانبی موقتی هستند و در بر گیرنده مواردی مانند تهوع، استفراغ، اسهال، تب یا خستگی می‌شوند.
معایب و مزایا پزشکی هسته ای
در بسیاری موارد، روش‌های به‌کاررفته در پزشکی هسته‌ای اطلاعات ویژه‌ای در اختیار پزشک و متخصص قرار می‌دهند که با دیگر آزمایش‌ها و تصویربرداری‌ها به دست نمی‌آیند. در نتیجه تشخیص و ارزیابی مقدار بیماری یا اختلال خیلیآسان‌تر و سریع‌تر می‌گردد.
علاوه بر این، اسکن‌ها و تصاویر پزشکی هسته‌ای در بسیاری موارد جایگزین نمونه‌برداری‌ها (بیوپسی‌ها) و جراحی‌های اکتشافی هستند که برای تشخیص مشکلات داخلی انجام می‌شوند. پس مشکل و ناراحتی داخلی بیمار با هزینه و عوارض جانبی خیلیکمتر مشخص می‌گردد. ضمناً اکثر روش‌های پزشکی هسته ای اطلاعات کامل‌تری از جراحی‌های اکتشافی عرضه می‌کنند.
اسکن‌های پت (PET) بر پایه پزشکی هسته‌ای اطلاعات مشخصی برای برنامه‌ریزی دوره درمان با پرتودرمانی در اختیار متخصص قرار می‌دهند.
درمان‌های رادیونوکلئیدی هم سلول‌های سرطانی را هدف قرار می‌دهند و آسیب تشعشع به بافت سالم را محدود می‌کنند. ضمناً به نسبت با دیگر روش‌های درمانی عوارض جانبی کمتر و دوره‌های زمانی کوتاه‌تری دارند.
عوارض پزشکی هسته ای
در روش‌های پزشکی هسته ای فقط دوز ناچیزی از مواد رادیواکتیو استفاده می‌گردد.که می‌تواند مزایای خیلیبیشتری از سایر روش‌ها داشته باشد. بیشتر از ۶ دهه می‌باشد که پزشکان از روش‌های تشخیصی و درمانی تکنولوژی پزشکی هسته ای استفاده می‌کنند و تا این ساعت هیچ اثر نامطلوب طولانی‌مدتی از قرارگرفتن در معرض این دوز ناچیز از مواد رادیواکتیو گزارش نشده است.
واکنش‌های آلرژیک به رادیوداروها و رادیوتریسرها هم بیشتر وقت‌ها خیلینادر و خفیف هستند. مثلا تزریق رادیوداروها یا رادیوتریسرها شاید سبب درد خفیف و قرمزی شود. این مشکل اغلب خیلی سریع رفع می‌گردد. شاید عیب اصلی روش‌ها و پروسههای پزشکی هسته ای وقت‌گیربودن آنها باشد. تعدادی از این روش‌ها شاید چندین ساعت تا چند روز طول بکشند. ناگفته نماند که تعدادی وسایل جدیدتر زمان این پروسهها را تا خیلیکوتاه‌تر کرده‌اند.
در کل تحقیقات زیادی مزایای روش‌های پزشکی هسته ای را خیلیبیشتر از معایب یا مشکلات آن برمی‌شمارند. با این وجود، می‌توانید تمام مشکلات و حساسیت‌های خود را با پزشک در بین بگذارید و درباره تمام دلواپسی یا دغدغه خود در خصوص این پروسهها سؤال بپرسید. به‌ویژه در صورت شیردهی به نوزاد یا وجود احتمال بارداری حتما پیش از انجام پروسه پزشک و تکنسین را آگاه کنید.
کلام آخر
پزشکی هسته ای ترکیبی از رشته‌ها و علوم گوناگون مانند شیمی، فیزیک، ریاضی و پزشکی می‌باشد که از مقادیر خیلیناچیز مواد رادیواکتیو برای انجام پروسههای ضروری تشخیص، ارزیابی و درمان بیماری‌های داخلی کمک می‌گیرد. توسط پزشکی هسته ای، پزشکان و متخصصان می‌توانند جزئیات بیماری‌ها و اختلالات احتمالی را تا سطح مولکولی مشاهده کنند و با تشخیص سریع‌تر و کامل‌تر برنامه‌ریزی بهتری برای درمان هدفمند انجام دهند. در نتیجه پیشرفت و پیشرفت هرچه بیشتر روش‌های بر پایه رشته پزشکی هسته ای می‌تواند تغییری در شرایط نگهداری‌های بهداشتی و افزایش امید توسعه برای بیماران و اطرافیان آنها باشد.
