صنعت کشاورزی در سراسر جهان در حال تغییر است. دوران مزارع بزرگ تک‌کشتی و مصرف خروارها کود و آفت‌کش سر آمده و نوبت به سیستم‌های کشاورزی با دوام رسیده است؛ مزارع متنوعی که انواع غذاها، الیاف و سوخت را متناسب با شرایط محیطی و بازارهای منطقه تولید می‌کنند، بهره‌وری و سود را به حداکثر و آسیب‌های زیست‌محیطی را به حداقل می‌رسانند. در این مقاله، درباره جزئیات این نوع کشاورزی ایمن و اهمیت آن در جهان امروز می‌خوانید.
کشاورزی با دوام چیست؟
کشاورزی با دوام (Sustainable Agriculture) به‌معنی مدیریت صحیح منابع کشاورزی با انگیزه رفع نیازهای غذایی و نساجی کنونی جامعه است. انگیزه و هدف ترویج با دوامی این می‌باشد که نیازهای کنونی خود را به‌قیمت به‌خطرانداختن قدرت تولید نسل‌های بعدی برآورده نکنیم. هدف کاهش نهاده‌ها و افزایش ستانده‌هاست. این با دوامی در صنایع گوناگون شکل‌های گوناگونی دارد که در شرایط کشاورزی این اهداف را دنبال می‌کند:
- حفظ سلامت خاک و جلوگیری از فرسایش آن؛
- مدیریت عاقلانه آب؛
- به حداقل رساندن آلودگی هوا؛
- ذخیره کربن در مزارع؛
- مقاومت در برابر تغییرات شدید جوی؛
- ترویج تنوع زیستی.
سیستم کشاورزی با دوام:
- سودآوری مزارع را صرف‌نظر از ابعاد آنها تضمین می‌کند؛
- حامی کشاورزان نسل بعد است؛
- با کارگران رفتار منصفانه دارد؛
- مروج برابری و عدالت نژادی است؛
- دسترسی به غذای سالم را برای همه فراهم می‌کند؛
- در هر شرایطی مردم و جوامع را به منافع شرکت‌ها اولویت می‌دهد.
علت گرایش به کشاورزی با دوام
صنعت کشاورزی پس از جنگ جهانی دوم تغییر کرد. با معرفی فناوری‌های جدید و روش‌های مکاهماسیون و استفاده بیشتر از مواد شیمیایی، حجم تولید غذا و فیبر بیشتر شد و دیگر برای تأمین بخش زیادی از فیبر و مواد غذایی موردنیاز، کشاورز و نیروی کار کمتری نیاز بود.
این تغییر بزرگ به‌رغم تمام اثرات مثبتی که داشت، بی‌هزینه نبود. نشست خاک، آلودگی آب‌های زیرزمینی، کاهش مزارع خانوادگی، بی‌توجهی به شرایط زندگی کارگران مزرعه، افزایش هزینه‌های تولید و دگرگون‌شدن شرایط اقتصادی و اجتماعی در جوامع روستایی کمترین هزینه‌های آن به شمار می‌رفتند.
طی ۲ دهه اخیر، جنبشی شکل گرفت که بر نقش نهادهای کشاورزی در این مشکلات اجتماعی تمرکز داشت. این جنبش امروزه می‌خواهد با توسعه پذیرش کشاورزی با دوام و حمایت از آن، در کنار رفع دلواپسی‌های زیست‌محیطی و اجتماعی، موقعیت‌های اقتصادی نوآورانه برای تولیدکننده، کارگر، مصرف‌کننده و سیاست‌گذار فراهم کند.
فواید کشاورزی با دوام چیست؟
۱. افزایش بهره‌وری خاک
رشد سریع جمعیت و نیاز مردم به سکونتگاه ارزش زمین‌های کشاورزی با خاک مرغوب را افزایش داده و سبب تبدیل بخش زیادی از اراضی زراعی و باغ‌ها به مناطق مسکونی شده است. این مسئله در درازمدت نتیجه‌ای جز کمبود منابع طبیعی و آلودگی حاصل از مصرف بیشتر از حد مواد شیمیایی ندارد. کشاورزی با دوام توسط منابع انرژی تجدیدپذیر و کمترین مقدار نهاده بر خاک، در حمایت عمومی از زمین‌های کشاورزی نقش اساسی ایفا می‌کند.
۲. پیشرفت جوامع روستایی
متأسفانه وضعیت اقتصادی و زیست‌محیطی اغلب جوامع روستایی بدتر از مناطق شهری است. کشاورزی با دوام موقعیت مناسبی برای بازنگری اهمیت مزارع خانوادگی و پایه‌ای برای تشکیل اقتصاد سالم در جوامع روستایی است.
۳. تغییر نگاه مصرف‌کننده
مصرف‌کنندگان امروزی بیشتر از همیشه به هزینه‌های مالی و غیرمالی تولید محصولات غذایی و کیفیت آنها اهمیت می‌دهند و این موجبات را هنگام خرید در نظر می‌گیرند. به همین خاطر بیشتر تولیدکنندگان در پی اجرای روش‌های با دوام تولید برای بازاریابی بهتر محصولات و ترویج نگاه بلندمدت به پروسه تولید، توزیع و مصرف مواد غذایی هستند.
منابع طبیعی در کشاورزی با دوام
۱. آب
همه می‌دانیم آب یکی از منابع طبیعی اصلی در صنعت کشاورزی است. ضمناً می‌دانیم کمبود آن چه ضربه بزرگی به حجم تولیدات این صنعت وارد می‌کند.
برای پیشرفت سیستم‌های کشاورزی مقاوم به خشکسالی این اقدامات سیاسی و مدیریتی لازم است:
- توسعه اقدامات حفاظتی و ذخیره‌سازی آب؛
- تشکیل انگیزه برای انتخاب گونه‌های گیاهی مقاوم به خشکی؛
- استفاده از سیستم‌های آبیاری کم‌حجم؛
- مدیریت محصولات کشاورزی برای کم‌کردن هدررفت آب.
برای روبرو شدن با شوری و آلودگی آب‌های زیرزمینی و آب‌های سطحی توسط آفت‌کش‌ها، نیترات‌ها و سلنیوم، این کارهای لازم است:
- کاشت محصولات مقاوم به نمک؛
- آبیاری کم‌حجم؛
- تکنیک‌های مدیریتی برای کم‌کردن اثرات نمک بر محصولات؛
- تبدیل زمین‌های کشت ردیفی به تولید علوفه مقاوم به خشکی؛
- احیای زیستگاه حیات‌وحش؛
- استفاده از سيستم آگروفارستری (جنگل‌زراعی).
۲. انرژی
کشاورزی مدرن به‌شدت به منابع انرژی تجدید‌ناپذیر، به‌ویژه نفت، وابسته است. گرچه ادامه این بهره‌وری پی در‌پی به‌صلاح نیست، رهاکردن بی مقدمه آن هم ضربه بزرگی به اقتصاد جامعه می‌زند. سیستم‌های کشاورزی با دوام منابع تجدید‌ناپذیر را تا حدی از میان برمی‌دارند و با منابع تجدیدپذیر مثل انرژی خورشیدی و سوخت‌های زیستی جایگزین می‌کنند.
۳. هوا
تا امروز به اثرات مخرب فعالیت‌های کشاورزی بر کیفیت هوا فکر کرده‌اید؟ از دود حاصل از سوزاندن بقایای گیاهی گرفته تا گردوغبار حاصل از خاک‌ورزی و برداشت، از انتشار آفت‌کش‌ها هنگام سمپاشی گرفته تا انتشار اکسید نیتروژن به‌خاطر استفاده از کودهای نیتروژنی. کشاورزی با دوام به روش‌های زیر کیفیت هوای کره زمین را توسعه می‌دهد:
- ادغام بقایای گیاهی با خاک؛
- خاک‌ورزی در سطح مناسب؛
- کاشت گیاهان و علف‌های بادشکن برای کم‌کردن گردوغبار.
۴. خاک
خاک قابل‌بهره‌برداری متأسفانه بر اثر کاشت و برداشت پی در‌پی، به‌شدت در معرض فرسایش است. کشاوری با دوام طرحهای مناسبی برای نگهداری خاک در محل عرضه می‌دهد:
- کاهش یا حذف مرحله خاک‌ورزی؛
- مدیریت آبیاری برای کم‌کردن رواناب؛
- پوشاندن خاک با گیاهان متفرقه یا مالچ.
کاشت گیاه به‌روش کشاورزی با دوام
۱. انتخاب محیط و گونه گیاه
گیاهان مقاوم به آفات با تحمل بیشتر شرایط خاک و محیط، بهترین گزینه برای کاشت به روش با دوامند. مسلما قبل از کاشت باید موجبات دیگری مثل نوع و عمق خاک، محصولات کشت‌شده قبلی، آب‌و‌هوا و توپوگرافی منطقه را در نظر گرفت.
۲. مزرعه‌داری متنوع
بهره‌برداری از مزارع تک‌کشت ساده و بی‌دردسر است، اما این سادگی به‌قیمت ازکارافتادگی مزارع پس از برداشت‌های متوالی تمام می‌گردد.و ثبات جوامع وابر حسب آن محصول را بر هم می‌زند. کشاورزی با دوام برای روبرو شدن با این مشکل پیشنهاد می‌کند با کاشت محصولات گوناگون در یک مزرعه در کنار کاهش ریسک اقتصادی، از منابع طبیعی هم محافظت شود.
مثلا با تناوب زراعی و کاشت شبدر و چاودار خارج از فصل می‌توان:
- جلوی رویش علف‌های هرز، پیشرفت موجبات بیماری‌زا و آفات حشرات را گرفت.
- استفاده از کود، علف‌کش و سایر نهاده‌های شیمیایی را به حداقل رساند.
- سطح خاک را پوشیده نگه داشت تا احتمال نشست و فرسایش کمتر شود.
- در تمام ایام سال، حتی خارج از فصل کشت، مواد مغذی را در خاک مزرعه حفظ کرد.
۳. مدیریت خاک
اغلب آشفتگی‌های راجع به آفات یا فقدان تعادل مواد مغذی در خاک برآمده از مدیریت نامناسب خاک، آب و تغذیه است. اکثر سیستم‌های مدیریت محصول که کیفیت خاک را کاهش می‌دهند، برای افزایش مجدد کارکرد خاک ناچار به افزایش آبیاری، تغذیه و سمپاشی هستند. زمانیکه کشاورزی با دوام خاک را محیطی زنده و شکننده در نظر می‌گیرد که برای بهره‌وری و با دوامی طولانی‌مدت باید از آن حفاظت شود. تعدادی از روش‌های حفاظت و افزایش بهره‌وری خاک عبارت‌اند از:
- مدیریت یکپارچه آفات (IPM)؛
- کاهش یا حذف خاک‌ورزی؛
- پرهیز از تردد روی خاک مرطوب؛
- پوشش خاک با گیاهان پوششی یا مالچ؛
- استفاده از گیاهان پوششی، کمپوست یا کودهای دامی.
۴. آمیختگی دامداری و کشاورزی
ادغام دامداری و کشاورزی در مزارع با دوام چند برتری مهم دارد:
- عملیات کشت به بخش‌های هموار زمین محدود می‌گردد.و از شیب‌های تند در معرض خطر فرسایش بهره‌برداری نمی‌گردد.
- کشت تناوبی محصولات مرتعی و علوفه دام کیفیت خاک را افزایش و احتمال فرسایش را کاهش می‌دهد. کود دامی هم به‌نوبه خود به حاصلخیزی خاک کمک می‌کند.
- بازاریابی و فروش محصولات دامی آسان‌تر از محصولات زراعی است و از اقتصاد کشاورز در برابر نوسانات قیمت محافظت می‌کند.
۵. استفاده کارآمد از نهاده‌ها
کشاورزان با دوام تا حد امکان نهاده‌های طبیعی و تجدیدپذیر را برمیگزینند و به اثرات زیست‌محیطی، اجتماعی و اقتصادی استراتژی مزرعه‌داری خود اهمیت می‌دهند. اما اجرای روش‌های با دوام تنها به‌معنی جایگزین‌کردن نهاده‌ها نیست. هدف پیشرفت سیستم‌های کارآمد و بیولوژیکی می‌باشد که به مقدار نهاده کمتری احتیاج داشته باشند.
حرف آخر
اصلی‌ترین مشکل سیستم کشاورزی سنتی هدررفت منابع وابسته و تخریب آنها به‌مرور زمان است. خوشبختانه امروزه کشاورزان و دانشمندان مسیر تازه‌ای را شروع کرده‌اند که امیدواریم ادامه آن به حفظ منابع طبیعی، سودآوری حداکثری و مقاومت خاک در برابر خشکسالی، سیل و تغییرات آب‌و‌هوایی ختم شود.
اگر اطلاعات بیشتری درباره این نوع کشاورزی دارید، حتما در بخش نظرات با ما در بین بگذارید.
